استعانت از صبر (قرآن)

---

با توجه به این‌که چهره دین باید در همه مظاهر تجلی کند و هیچ امر دینی از نماز جدا نیست و صبر و مقاومت بدون نماز راه به جایی نمی‌برد، صبر و نماز را در کنار هم ذکر کرده و آن دو وسیله کمک‌رسانی خدای متعال است.

۱ - کمک‌خواهی از صبر

---

۱.۱ - سفارش خداوند به مؤمنان

یکی از سفارش‌هاى خداوند به مؤمنان، استعانت از صبر است:

• «وَاسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِينَ؛ از صبر و نماز يارى جویيد؛ (و با استقامت و مهار هوس‌هاى درونى و توجه به پروردگار، نيرو بگيريد؛) و اين کار، جز براى خاشعان، گران است».

۱.۱.۱ - علت استعانت به صبر و نماز

کلمه استعانت به معناى طلب کمک است، و این در وقتى صورت مى‌گیرد که نیروى انسان به‌تنهایى نمى‌تواند مهم و یا حادثه‌اى را که پیش آمده بر وفق مصلحت خود برطرف سازد، و اینکه فرموده: از صبر و نماز براى مهمات و حوادث خود کمک بگیرید، براى این است که در حقیقت یاورى به‌جز خداى سبحان نیست، در مهمات یاور انسان مقاومت و خویشتن دارى آدمى است، به اینکه استقامت به‌خرج داده، ارتباط خود را با خدا وصل نموده، از صمیم دل متوجه او شود، و به‌سوى او روى آورد، و این همان صبر و نماز است، و این دو بهترین وسیله براى پیروزی است؛ چون صبر هر بلا و یا حادثه عظیمى را کوچک و ناچیز مى‌کند، و نماز که اقبال به‌ خدا، و التجا به‌ اوست، روح ایمان را زنده مى‌سازد، و به‌ آدمى مى‌فهماند: که به جایى تکیه دارد که انهدام‌پذیر نیست، و به سببى دست زده که پاره‌شدنى نیست.

۱.۱.۲ - تفاوت خشوع با خضوع

و انها لکبیره الا على الخاشعین ... ضمیر (ها) به کلمه (صلوه) برمى‌گردد، و اما اینکه آن را به کلمه (استعانت) که جمله (استعینوا) متضمن آن است برگردانیم، ظاهرا با جمله (الا على الخاشعین) منافات داشته باشد، براى اینکه خشوع با صبر خیلى نمی‌سازد، و فرق میانه خشوع و خضوع با اینکه معناى تذلل و انکسار در هر دو هست، این است که خضوع مختص به جوارح و اعضاى بدنى آدمى است؛ ولى خشوع مختص به قلب است.
برداشت، بنا بر بازگشت ضمير «إنّها» به مصدر «استعينوا» است.
• «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ؛ اى افرادى که ایمان آورده‌ايد! از صبر (و استقامت) و نماز، کمک بگيريد! (زيرا) خداوند با صابران است».

۱.۲ - امرى دشوار جز براى خاشعان

استعانت از صبر، جز براى خاشعان، امرى دشوار است:

۱.۲.۱ - تفسیر آیه

و سخن کوتاه اینکه در آیات مورد بحث به‌طور اشاره خبر می‌دهد: که چنین محنتی و بلایی رو به آمدن است؛ چون در آیات، سخن از قتال و جهاد در راه خدا کرده چیزی که هست، این بلا را به وصفی معرفی کرده که دیگر چون سایر بلاها مکروه و ناگوار نیست و صفت سوئی در آن باقی نمانده و آن این است که این قتال مرگ و نابودی نیست؛ بلکه حیات است و چه حیاتی!! پس این آیات مؤمنین را تحریک می‌کند که خود را برای قتال آماده کنند و به ایشان خبر می‌دهد که بلا و محنتی در پیش دارند، بلایی که هرگز به مدارج تعالی و رحمت پروردگاری و به اهتدا، به هدایتش نمی‌رسند، مگر آنکه در برابر آن صبر کنند و مشقت‌هایش را تحمل نمایند، و به ایشان این حقیقت را تعلیم می‌دهد که باید برای رسیدن به هدف از قتال استمداد بگیرند، می‌فرماید: از صبر و نماز استعانت بجویید، از صبر که عبارت است از خودداری از جزع و ناشکیبایی و از دست ندادن امر تدبیر، و از نماز که عبارت است از توجه به سوی پروردگار و انقطاع به‌سوی کسی که همه امور به دست اوست، آری (ان القوة لله جمیعا)، (نیرو همه‌اش از خداست).

۱.۲.۲ - تمسک به صبر و نماز

(یا ایها الذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلوة ان اللّه مع الصابرین) در معنای صبر و صلاة در ذیل آیه: (و استعینوا بالصبر و الصلوة، و انها لکبیرة الا علی الخاشعین)، صبر و نماز و تأکید فراوان خداوند در قرآن بر تمسک بر آن دو پاره‌ای مطالب گفته شد، در اینجا نیز می‌گوییم: صبر از بزرگ‌ترین ملکات و احوالی است که قرآن آن را ستوده و مکرر امر بدان نموده است، تا به‌ جایی که قریب به هفتاد مورد شده، حتی درباره‌اش فرموده: (ان ذلک من عزم الامور)، (این صبر از کارهای بس مهم است) و نیز فرموده: (و ما یلقیها الا الذین صبروا و ما یلقیها الا ذوحظ عظیم)، (این اندرز را نمی‌پذیرد مگر کسانی که صبر کنند و نمی‌پذیرد، مگر صاحب بهره‌ای عظیم) و نیز فرموده: (انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب)، (تنها صابران‌اند که بدون حساب اجرشان به‌ تمام داده می‌شود).
و اما (صلوة) درباره آن همین قدر می‌گوییم: که نماز از بزرگ‌ترین عبادت‌هایی است که قرآن بر آن تأکید بسیار دارد، حتی درباره‌اش فرموده: (ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر)، (نماز انسان را از فحشا و منکر باز می‌دارد)، و در قرآن کریم درباره هر امری سفارش می‌کند، در صدر آن و در اولش نماز را به یاد می‌آورد.
خدای سبحان صبر را چنین توصیف کرده که خدا با صابران است که دارای این صفت‌اند، و اگر در آیه مورد بحث تنها صبر را توصیف کرد و از نماز چیزی نفرمود، با اینکه در آیه: (و استعینوا بالصبر و الصلوة و انها لکبیرة) الخ نماز را توصیف کرده، بدین جهت بود که مقام آیات مورد بحث مقام برخورد با مواقف هول‌انگیز و هماوردی با شجاعان است و در این مقام اهتمام ورزیدن به صبر مناسب‌تر است، برخلاف آیه سابق، و باز به همین جهت در آیه مورد بحث فرمود: (ان اللّه مع الصابرین)، و نفرمود: (ان اللّه مع المصلین).
و اما اینکه فرمود: خدا با صابران است، این معیت غیر آن معیتی است که در آیه: (و هو معکم اینما کنتم)، (او با شماست هر جا که باشید)، آمده، برای اینکه معیت در آیه سوره حدید معیت احاطه و قیمومت است، می‌خواهد بفرماید: خدا بر همه شما احاطه دارد و قوام ذات شما به اوست، برخلاف معیت در آیه مورد بحث که به معنای یاری کردن صابران است، می‌خواهد بفرماید (الصبر مفتاح الفرج صبر کلید فرج خدایی و یاری اوست).
• «وَاسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِينَ؛ از صبر و نماز يارى جویيد؛ (و با استقامت و مهار هوس‌هاى درونى و توجه به پروردگار، نيرو بگيريد؛) و اين کار، جز براى خاشعان، گران است».

۱.۲.۳ - راه پیروزی بر هوای نفس

قرآن برای اینکه انسان بتواند بر امیال و خواسته‌های دل پیروز گردد و حب جاه و مقام را از سر بیرون کند، در آیه بعد چنین می‌گوید: از صبر و نماز یاری جویید و با استقامت و کنترل خویشتن بر هوس‌های درونی پیروز شوید (و استعینوا بالصبر و الصلوة).
سپس اضافه می‌کند این کار جز برای خاشعان سنگین و گران است (و انها لکبیرة الا علی الخاشعین).

۱.۲.۴ - ارکان پیروزی بر مشکلات

برای پیشرفت و پیروزی بر مشکلات دو رکن اساسی لازم است: یکی پایگاه نیرومند درونی و دیگر تکیه‌گاه محکم برونی، در آیات فوق به این دو رکن اساسی با تعبیر (صبر) و (صلوة) اشاره شده است: صبر آن حالت استقامت و شکیبایی و ایستادگی در جبهه مشکلات است، و نماز پیوندی است با خدا و وسیله ارتباطی است با این تکیه‌گاه محکم.
گرچه کلمه صبر در روایات فراوانی به روزه تفسیر شده است، ولی مسلما منحصر به روزه نیست؛ بلکه ذکر روزه به‌عنوان یک مصداق بارز و روشن آن است، زیرا انسان در پرتو این عبادت بزرگ اراده‌ای نیرومند و ایمانی استوار پیدا می‌کند و حاکمیت عقلش بر هوس‌هایش مسلم می‌گردد.

۱.۲.۵ - دیدگاه مفسران

مفسران بزرگ در تفسیر این آیه نقل کرده‌اند که رسول گرامی اسلام هر‌گاه با مشکلی روبه‌رو می‌شد که او را ناراحت می‌کرد، از نماز و روزه مدد می‌گرفت.

۱.۲.۶ - روایاتی از امام صادق

و نیز از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که فرمود: (هنگامی که با غمی از غم‌های دنیا روبه‌رو می‌شوید، وضو گرفته، به مسجد بروید، نماز بخوانید و دعا کنید؛ زیرا خداوند دستور داده (و استعینوا بالصبر و الصلوة).
توجه به نماز و راز و نیاز با پروردگار نیروی تازه‌ای در انسان ایجاد می‌کند و او را برای رویارویی با مشکلات نیرو می‌بخشد.
در کتاب کافی از امام صادق (علیه‌السلام) می‌خوانیم: (کان علی (علیه‌السلام) اذا اهاله امر فزع قام الی الصلوة ثم تلا هذه الایة و استعینوا بالصبر و الصلوة)؛ هنگامی که مشکل مهمی برای علی (علیه‌السلام) پیش می‌آمد، به نماز برمی‌خاست؛ سپس این آیه را تلاوت می‌فرمود: (و استعینوا بالصبر و الصلوة).
آری نماز انسان را به قدرت لایزالی پیوند می‌دهد که همه مشکلات برای او سهل و آسان است و همین احساس سبب می‌شود که انسان در برابر حوادث نیرومند و خونسرد باشد.

۲ - پانویس

---